Przepisy nowelizujące ustawę COVID-19 wprowadzają szereg rozwiązań antylichwiarskich, które obowiązują w związku z podpisaniem przez Prezydenta ustawy z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2. Wprowadzone przepisy nowelizują Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego, czy Kodeks karny. Wprowadzenie tych rozwiązań jest uzasadniane koniecznością ochrony zawierających pożyczki, zaś wspólnym mianownikiem tych regulacji jest ochrona osób fizycznych (konsumentów) przed konsekwencjami nadmiernych obciążeń dla pożyczkobiorców, częstokroć prowadzących do zagrożenia niezaspokojeniem potrzeb mieszkaniowych dłużnika. Omawiając poszczególne mechanizmy antylichwiarskie, które weszły w życie w związku z nową Tarczą Antykryzysową, należy wymienić:
1. Rozszerzenie katalogu czynów penalizowanych w związku z wyzyskiem przeciwko interesom kontrahentów
Przepis art. 304 k.k. przewidywał dotychczas, że kto, wyzyskując przymusowe położenie innej osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, zawiera z nią umowę, nakładając na nią obowiązek świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Uregulowanie to zostało rozszerzone o kolejne czyny penalizowane ustawą karną, i tak:
§ 2 art. 304 k.k. stanowi, że kto, w zamian za udzielone osobie fizycznej świadczenie pieniężne wynikające z umowy pożyczki, kredytu lub innej umowy, której przedmiotem jest udzielenie takiego świadczenia z obowiązkiem jego zwrotu, niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową tej osoby, żąda od nie zapłaty kosztów innych niż odsetki w kwocie co najmniej dwukrotnie przekraczającej maksymalną wysokość tych kosztów, określoną w ustawie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5, zaś
§ 3 tegoż artykułu przewiduje taką samą karę dla tego, kto w związku z udzieleniem osobie fizycznej świadczenia pieniężnego wynikającego z umowy pożyczki, kredytu lub innej umowy, której przedmiotem jest udzielenie świadczenia pieniężnego z obowiązkiem jego zwrotu, niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową tej osoby, żąda od niej zapłaty odsetek w wysokości co najmniej dwukrotnie przekraczającej stopę odsetek maksymalnych lub odsetek maksymalnych za opóźnienie, określonych w ustawie.
Czynność sprawcza, o której mowa w przepisie art. 304 k.k. polega na zawarciu niekorzystnej dla kontrahenta umowy przy wyzyskaniu jego przymusowego położenia. Niekorzystność umowy odzwierciedla się w uzyskaniu przez sprawcę nadmiernego zysku, sprzecznego z zasadami słuszności i nieuzasadnionego treścią zawartej, obowiązującej strony, umowy. Umowa zostaje zawarta w położeniu przymusowym dla kontrahenta, z tym, że przymusowość sytuacji może pozostawać w jego subiektywnym odczuciu, że jest on zmuszony zawrzeć niekorzystną dla siebie umowę. Obojętne są przyczyny powstania takiego położenia. Jest to przestępstwo, które zostaje dokonane z chwilą zawarcia umowy, a więc dla jego popełnienia przez sprawcę czynu nie ma znaczenia, czy została ona następnie wykonana. Ustawodawca, wprowadzając przepisy chroniące pożyczkobiorców, kredytobiorców, dążył do ograniczenia kosztów okołokredytowych (takie jak: opłaty, prowizje, czy marże).
Przepisy przejściowe:
art. 65 ustawy z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 przewiduje, że przepis art. 304 § 2 k.k. zmienianej artykułem 8 ustawy COVID-19 3.0 ma zastosowanie do czynów popełnionych po dniu wejścia w życie niniejszej ustawy, również wtedy gdy żądanie zapłaty dotyczy kosztów innych niż odsetki wynikających z umowy, która została zawarta przed dniem wejścia w życie Tarczy 3.0, jeżeli wysokość tych kosztów przekraczała poziom dozwolony w dniu wejścia w życie ustawy z dnia 31 marca 2020 r. o zmianie ustawy COVID-19. Art. 304 § 3 k.k. ma zastosowanie do czynów popełnionych po dniu wejścia w życie Tarczy 3.0, również wtedy, gdy żądanie zapłaty dotyczy odsetek wynikających z umowy, która została zawarta przed dniem wejścia w życie ustawy, jeżeli wysokość tych odsetek przekraczała poziom dozwolony w dniu wejścia w życie ustawy z dnia 31 marca 2020 r. COVID-19.
Art. 8 Tarczy 3.0 (wprowadzający dyspozycję przepisów art. 304 § 2 i § 3 k.k.) wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.
2. Przewłaszczenie na zabezpieczenie nieruchomości – co zmienia Tarcza 3.0 w Kodeksie cywilnym?
Tarcza 3.0 wprowadza w przepisach Kodeksu cywilnego przepis art. 3871 k.c., przewidujący, że nieważna jest umowa, w której osoba fizyczna zobowiązuje się do przeniesienia własności nieruchomości służącej zaspokojeniu jej potrzeb mieszkaniowych w celu zabezpieczenia roszczeń wynikających z tej lub innej umowy niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową tej osoby, w przypadku, gdy:
– wartość nieruchomości jest wyższa niż wartość zabezpieczanych tą nieruchomością roszczeń pieniężnych powiększonych o wysokość odsetek maksymalnych za opóźnienie od tej wartości za okres 24 miesięcy, lub
– wartość zabezpieczanych tą nieruchomością roszczeń pieniężnych nie jest oznaczona, lub
– zawarcie tej umowy nie zostało poprzedzone dokonaniem wyceny wartości rynkowej nieruchomości przez biegłego rzeczoznawcę.
CZYM JEST PRZEWŁASZCZENIE NA ZABEZPIECZENIE?
Jest to swego rodzaju umowa nienazwana stanowiąca zabezpieczenie rzeczowe, będąc klauzulą często stosowaną przez pożyczkodawców dla zabezpieczenia wierzytelności względem dłużników. Polega na bezwarunkowym przeniesieniu własności rzeczy na wierzyciela, z równoczesnym zobowiązaniem wierzyciela, pod warunkiem uiszczenia w terminie zabezpieczonego długu, do powrotnego przeniesienia własności rzeczy na dłużnika. Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 29 maja 2000 r. wydanym w sprawie o sygnaturze akt: III CKN 246/00 przesądził o dopuszczalności zawierania umów dotyczących przewłaszczenia na zabezpieczenie nieruchomości. Taka forma zabezpieczenia stała się w pełni dopuszczalna w obrocie gospodarczym. Umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie nie pozwala wierzycielowi na zaspokojenie się z przewłaszczonej nieruchomości dopóty, dopóki nie upłynie termin wykonania zobowiązania przez dłużnika. Jego wykonanie przez dłużnika skutkuje tym, że wierzytelność, którą przewłaszczona nieruchomość zabezpiecza, wygasa. Problem z nieruchomościami jest taki, że sama spłata zadłużenia nie powoduje natychmiastowego przeniesienia prawa własności nieruchomości na powrót na dłużnika, lecz jedynie stwarza po stronie wierzyciela obowiązek przeniesienia tego prawa na dłużnika.
W praktyce obrotu gospodarczego, przewłaszczenie na zabezpieczenie nieruchomości jest praktykowane przez firmy pożyczkowe, gwarantując zwrot pożyczonych środków finansowych. Wprowadzony przepis art. art. 3871 k.c. czyni nieważną umowę, w której osoba fizyczna zobowiązuje się do przeniesienia własności nieruchomości służącej zaspokojeniu jej potrzeb mieszkaniowych na zasadach przytoczonych powyżej, w powoływanym przepisie. Przypadki, które wymienia art. 1 Tarczy 3.0, odnoszący się do nowego przepisu Kodeksu cywilnego są połączone alternatywą przemienną (nierozłączną), tak więc przesłanki te mogą występować łącznie, ale też niezależnie od siebie, osobno, implikując nieważność umowy.
3. Ograniczenie możliwości licytacji nieruchomości
Tarcza 3.0 wprowadza zmiany w treści przepisów Kodeksu cywilnego, dodając przepis art. 9521 k.p.c., stanowiący, że termin licytacji lokalu mieszkalnego lub nieruchomości gruntowej zabudowanej budynkiem mieszkalnym, które służą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych dłużnika, wyznacza się na wniosek wierzyciela. Wierzyciel jednak jest uprawniony do złożenia takiego wniosku, jeżeli wysokość egzekwowanej należności głównej stanowi co najmniej równowartość 1/20 części sumy oszacowania. Innymi słowami, wniosek może zostać złożony przez wierzyciela jedynie wówczas, gdy wysokość długu stanowi co najmniej 1/20 (tj. 5%) wartości nieruchomości.
Nowy art. 9521 k.p.c. stanowi, że jeżeli egzekucję z nieruchomości prowadzi kilku wierzycieli, termin licytacji nieruchomości wyznacza się również w przypadku, gdy wnioski w tym przedmiocie złożyli wierzyciele, których łączna wysokość egzekwowanych należności głównych stanowi co najmniej równowartość 1/20 sumy oszacowania. Przepisów omawianych w tym akapicie, nie stosuje się, jeżeli należność przysługuje Skarbowi Państwa, wynika z wyroku wydanego w postępowaniu karnym lub mimo niespełnienia warunków przewidzianych w tych przepisach, zgodę na wyznaczenie terminu licytacji wyraził dłużnik, do którego nieruchomość należy, albo sąd. Sąd wyraża taką zgodę na wniosek wierzyciela, jeżeli przemawia za tym wysokość i charakter dochodzonej należności lub brak możliwości zaspokojenia wierzyciela z innych składników majątku dłużnika. Na postanowienie sądu oddalające wniosek wierzyciela przysługuje zażalenie.
Licytacji lokalu mieszkalnego lub nieruchomości gruntowej zabudowanej budynkiem mieszkalnym, które służą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych dłużnika, nie przeprowadza się w czasie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii oraz 90 dni po jego zakończeniu.
Omawiane powyżej przepisy wejdą w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia ustawy z dnia 14 maja 2020 r.